آشنایی با فرم های موسیقی ایرانی-زنگ آموزشگاه موسیقی

برای سهولت شناخت، اجرا و فهم موسیقی، معمولا آهنگ‌ ها در دسته‌ بندی های خاص و متفاوتی تقسیم بندی می شوند که هرکدام از آن ها را فرم یا قالب موسیقیایی می نامیم. در تعریف ساده تر می توان گفت آهنگ‌ ها بر اساس ساختار خود تقسیم می شوند و تمام آهنگ هایی که شباهت های ساختاری با هم دارند را متعلق به یک قالب یکسان می شناسیم. این امر در تمام انواع موسیقی رایج است و بکار می رود. در ادامه با فرم ها یا همان قالب های رایج موسیقی ایرانی آشنا خواهیم شد.

فرم‌ های موسیقی ایرانی:

_ پیش‌ درآمد
از قالب های اصلی موسیقی کلاسیک ایرانی می باشد ،پیش درآمد قطعه ای است مستقل ضربین ،موزون، فاقد کلام، صرفا سازی است که آغاز گر یک اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی می باشد، پیش درآمد معرف فضای کلی آهنگ، دستگاه و یا آواز مورد نظر است. اصطلاح “پیش درآمد ” و رواج آن به صورت مقدمه ای در موسیقی ایرانی سابقه ای در حدود صد سال _ پس از دوره مشروطه _ دارد ، اما می توان ریشه آن را در فرم هایی قدیمی تر جستجو نمود . نخستین نمونه های قالب ساختاری پیش درآمد ، ریشه در آثار چندی از موسیقیدانان و نوازندگان عصر ناصری ، چون محمد صادق خان سرورالملک و آقا حسینقلی دارد.
پیش درآمد در تعریف امروزی خود فرمی تماما سازی و پیش ساخته است که به طور معمول آغاز گر اجراهای سنتی موسیقی کلاسیک ایران و قسمت نخستین از طرح های پنجگانه فرم سیکلیک اجرای سنتی دستگاهی ایران می باشد. فرم پیش درآمد با وجود آنکه دارای متر مشخص است، فاقد پریود های متریک – ریتمیک مشخص و تثبیت شده در قالب اصول یا ایقاعات است، ساختار فرمال آن نیز معمولا فاقد قسمت ترجیع گونه است و در واقع بیشتر متاثر از ساختار مدال و ملودیک دستگاه مورد نظر است، بدین ترتیب که غالبا در مُد درآمد یا مُد اصلی دستگاه یا آواز آغاز می شود و درآن انتقال به تعدادی از گوشه های اصلی دستگاه صورت می پذیرد.
پیش درآمد در وزن های دو ضربی، سه ضربی و چهار ضربی با سرعت متوسط ساخته می شود و گاهی به ضرب 6/8 سنگین و یا 6/4 است .معمولاً در گوشه‌ های اصلی دستگاه ها بیان می‌شود _ گاهی نیز به گوشه‌های خارج از یک دستگاه هم رفت و برگشتی دارد _ ریتم غالب پیش‌ درآمدها 4/4 ، 3/4 ، 12/8 ، 6/4 ، 2/4 یا 6/8 است و در همه‌ی این موارد سرعت اجرا حالتی آرام و متین دارد. به لحاظ مدت زمان اجرا نیز زمانی حدود 2 تا 5 دقیقه دارد.

_ تصنیف
در توضیح ساده و امروزین، تصنیف کلام موزونی است که همراه با آهنگ خوانده می شود. می تواند وزن عروضی داشته باشد و کم و بیش قافیه نیز در آن استفاده می شود. به‌طور غالب از صداهای بم آغاز می‌شود و پس از رفتن به اوج، دوباره به قسمت بم بازگشت می‌ کند. طول مدت زمان اجرای آن به طور معمول حدود 2 تا 8 دقیقه، متغیر است و ریتمی بسیار متنوع دارد ( مثل 2/4 ، 3/4 ، 4/4 ، 6/8 ، 12/8 ، 7/8 ، 5/8 و…) تمپوی _ سرعت_ آن نیز می تواند آرام و معتدل یا سریع باشد. علی اکبر شیدا و عارف قزوینی از پیشگامان تصنیف‌ سازی معاصر در ایران می باشند، هرچند ریشه تصنیف سرایی در ایران به دوران باستان می رسد و سالیانی متوالی در فرهنگ ایرانی ریشه داشته است. ( واژه پارتی « گوسان » به معنی خنیاگر معرف افرادی بود که شعر می سرودند و آن را با کلام آهنگین می خواندند یا سروده های پیشین را با آواز اجرا می کردند. )
ساختار کلی تصنیف با پیش درآمد و رنگ شباهت دارد _ در اینجا هم مقام دستگاهی که تصنیف درآن ساخته می شود یک بار در آغاز و دوباره در انتها ارائه می گردد و در بخش یا بخشهای میانی نیز ، ملودی هایی به کار برده می شود که بیانگر مقام یک گوشه عمده یا چند گوشه از دستگاه می باشند.

_آواز ایرانی

از فرم های اصلی موسیقی کلاسیک ایران می باشد و مجموعه ای است از نغمه هایی که با ریتم آزاد، و برخی اوقات با وزن آمیخته با میزان اجرا می گردد. آوازها در اصل قسمتی از یک دستگاه موسیقی است تا جایی که حتی می‌توان آن را دستگاه فرعی نامید. آواز می تواند از نظر فواصل با دستگاه مورد نظر که در آن اجرا می شود یکسان یا شبیه باشد و یا می‌ تواند شاهد و یا ایست متفاوتی داشته باشد_ مثلا در « آواز دشتی » که از متعلقات « دستگاه شور » می باشد چنانچه به عنوان مثال شور سل را در نظر بگیریم، دارای نت شاهد « ر » می‌ شود. پس بر همین اساس در آواز شور ملودی و آهنگ با حفظ فواصل دستگاه شور روی نت « ر » گردش می‌کند و در نهایت روی همان می‌ ایستد. به‌طور کلی هر آواز پس از ایست موقت روی ایست خودش، روی ایست دستگاه اصلی باز می‌ گردد.

پنج آوازهای متعلق به دستگاه موسیقی ایرانی :
آواز ابوعطا، از متعلقات دستگاه شور (درجه دوم)
آواز بیات ترک یا بیات زند، از متعلقات دستگاه شور، (درجه سوم)
آواز افشاری، از متعلقات دستگاه شور (درجه چهارم)
آواز دشتی، از متعلقات دستگاه شور (درجه پنجم)
آواز بیات اصفهان، از متعلقات دستگاه همایون (درجه چهارم)

آواز غالبا با همراهی یک ساز تنها یا گاهی همراهی مجموعه ای از نوازندگان همنواز و گاه نیز بدون همراهی ساز اجرا می شود برخی آهنگسازان امروزی نیز قطعه ای ضربی برای همراهی با آواز تنظیم می کنند تا زیر صدای خواننده به اجرا درآید، به طوری که خواننده کاملاً آزادی عمل خود را دارد و پس از پایان هر بند آوازش، گروه نوازندگان به اجرای قطعه ای مشخص می پردازند و بار دیگر به هنگام آواز، حجم صدای گروه پایین می آید.

_چهار مضراب
قطعه‌ای است ضربی بر وزن شش‌ هشتم که در مایه‌های گوشه یا دستگاهی خاص اجرا می‌گردد علاوه بر چهارمضراب‌ های دستگاه‌ های موسیقی، اغلب گوشه‌های دستگاه‌ های موسیقی سنتی ایرانی نیز دارای قطعهٔ چهارمضرابی اند. چهارمضراب در اصل یک قطعۀ سازی تک‌ نوازی به سبک اتود اروپایی است که تمپو _ سرعت _ سریع با ضرب دوتایی _ ساده یا مرکب _ دارد. توجه به فرم چهار مضرابی از حدود قرن بیست شدت گرفت اما تعداد اندکی قطعه چهار مضراب قدیمی نیز وجود دارد. در دوره معاصر نوازندگان زیادی به منظور نمایش مهارت و تندنوازی خود، از این فرم بهره می گیرند بطوری که در هر اجرا گاه شاهد اجرای چند چهار مضراب توسط نوازنده می باشیم.

قطعات چهار مضرابی سنتی غالبا کوتاه‌ می باشند و بر الگوهای ساده ریتمیک متکی‌ هستند که بر مبنای آن بداهه‌ سازی صورت می گیرد که ساده، تکراری و همراه با سکانس‌های ملودیک‌ هستند.چهارمضراب‌های جدید اغلب طولانی تر، پیچیده‌ تر و بیشتر معطوف به نمایش چیره‌دستی و هنرنمایی نوازنده‌ هستند. و از آنجا که از پیش نوشته و ساخته می‌شوند، چندان دچار تغییر یا توسعه در بداهه‌نوازی قرار نمی‌ گیرند.

_رنگ Reng
رِنگ فرمی در ردیف است که معمولا برای شادی و رقص نواخته می شده و اغلب دارای وزن 6/8می باشد و بندرت ریتمی دیگر در آن استفاده می شود . این قطعه صرفا مخصوص نواختن ساز می باشد و آواز هیچ نقشی در آن ندارد. همانطور که گفته شد رنگ قطعه ای کوتاه است که در تمپو بالا اجرا می شود _ مشابه چهار مضراب _اما پایه‌ی تکراری ندارد از تنوع جمله‌بندی برخوردار است. مضرابهای رنگ را می توان به صورت‌ های مختلف نواخت اما اگر نوازنده مهارت کافی در اجرای آن نداشته باشد، قطعه مضراب گذاری می شود. از رنگهای معروف قدیمی می‌توان رنگ شهر آشوب را ذکر کرد.

_قطعه
آهنگی ضربی و حالتی آزاد دارد. یعنی می‌تواند از هر گوشه‌ای آغاز شود و ریتم‌های مختلفی هم داشته باشد. سرعت اجرای قطعه نیز معیار مشخصی ندارد. همین‌طور مدت زمان آن هم از یک تا ده دقیقه می‌تواند اختیار شود. قطعه از فرم‌های جدید آهنگسازی موسیقی ایرانی است که در یکصد سال اخیر به کار می‌رود (نمونه 6).

_ترانه
به نوعی از تصنیف اطلاق می‌شود که شعر آن ساده و بی‌ پیرایه و در برخی موارد بسیار عامیانه است. شعر خیلی از ترانه‌ها ،روی آهنگ، سروده می‌شود و در مجموع یک ترانه از اول تا آخر سادگی خودش را حفظ می‌کند. یعنی پیچیدگی در شعر و آهنگ آن وجود ندارد. غالب ترانه‌ها مضامین عاشقانه و گاه اجتماعی دارند (نمونه 7).